Bir coğrafyadan ziyade ortak tarih, gelenek ve kültür etrafında birleşmiş pek çok etnik kimliğin ve halkın yaşadığı bölgenin adıdır.
Asya'da mı ya da Avrupa'da mı olduğu bile tartışmalıdır. Coğrafi sınır olarak Asya'da kalır. Yunan mitolojisi ile Kafkas halklarının mitolojileri birbirine benzer. Yaklaşık 440 bin kilometrekaredir. Bazen 5000 metreyi aşan ve 1100 Kilometre uzunluğunda Kafkas sıradağları vardır. Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan Güney Kafkasya içindedir. Kuzey Kafkasya Rusya topraklarındadır. Kafkas dağları Karadeniz, Hazar ve Azak denizi arasında kalan bölgedir.
Milliyetçi gelenek Kafkas halklarını Türk olarak görür ama gerçekte Azerbaycan dışında Türk değildirler. Çerkes dışarıdan verilen isimdir. Çerkesler kendilerini "Adige" olarak adlandırırlar.
Çerkesler 16'ncı yüzyıldan itibaren Kırım Tatarları ve Osmanlı Türkleri aracılığı ile Müslüman olmuşlardır. Ancak Hıristiyanlık da yaygındır. Ahbazya'dakilerin çoğunluğu Hristiyan’dır. 1585 yılında Osmanlı Kuzey Kafkasya topraklarına ulaşmış ve etkinliği başlamıştır. 1774 Kaynarca Antlaşması'yla Kuzey Kafkasya Rusya'ya dahil olmuştur. Rusya Kırım Savaşı'ndan sonra yeni bir savaşta emniyetini sağlamak için Kafkasya halkını yok etmeye ve topraklarından çıkarmaya karar verdi.
18.ve 19. yüzyıllarda yaşanan, Kafkas halkları ile Rus ordusu arasındaki, Rusya'nın Kafkasya'yı tamamen işgal edip bir milyondan fazla Kafkasyalının vatanını terk ettiği savaş haline Kafkas-Rus savaşı diyoruz. Ruslar bu savaşlarda çok zalim davrandı, yakıp yıktı. Etnik temizlik yaptı. Çoğunluğu Osmanlı topraklarına sığındı. Şeyh Şamil gibi, Hacı Murat gibi kahramanlar yarattı. Türkiye'de Şamil isminde biriyle tanışırsanız yüksek ihtimalle Çerkes’dir.
1863 yılında büyük Kafkas göçü başladı. Çoğunluğu Çerkes perişan halk akın akın Osmanlı'ya sığındılar. Balkanlar, Anadolu ve Ortadoğu'ya yerleştirildiler.
Osmanlı'nın iskân politikası yetersiz kaldı. Açlık, soğuk ve hastalık nedeniyle büyük nüfus kaybına uğradılar. Yaşanılan trajediyi tarif etmek için bir örnek: 1864 Ağustos'unda Karadeniz'deki Çarşamba Limanı'nda ölen Çerkeslerin maliye masraf listesinde 858 yetişkin ve 503 çocuk adı vardır. Sadece ilk 2 yıl Karadeniz limanlarında 100 binden fazla Çerkes muhacir hayatını kaybetti.
İskân işlemleri çok aksadı ve karantinada beklerken binlerce insan öldü. İstanbul'a girmeleri yasaklandı. Ancak ileri gelenleri İstanbul'a ve yakın yerlere yerleştirildi. Önderleri ile bağlantıları koparılıp tek otorite olarak Osmanlı yöneticileri olsun istenmişti.
Yerli halk ise kendilerine yabancı bir topluluğun bölgelerine gelerek arazi ve otlaklarında hak sahibi olmasını kabullenmedi. Sık sık çatışma ve huzursuzluklar çıktı. Karayolu ile gelenler Doğu sınırına yakın yerlere yerleştirildi. Kürt aşiretlerle de çatışmalar yaşandı, ancak asıl çatışma Ermenilerle oldu. Çerkesler Rus ordusuyla savaşırken sürekli bu insanlar ile karşılaşmışlardı.
Osmanlı ordusunda deneyimli asker olarak yer aldılar. Hamidiye Alayları gibi özel birliklerde görevlendirildiler. Birinci Dünya savaşı ve Kurtuluş savaşında komuta kademelerinde Çerkez kökenli asker çoktu.
Balkanlara yerleştirilenler daha sonra ikinci bir sürgüne zorlandılar; Suriye, Halep ve Beyrut vilayetlerine gönderildiler.
Başka bir trajedi örneği Trabzonlu eczacı Hüseyin Efendi'nin şikayet mektubunda yer alan, tabiplerin görevlerini kötüye kullanmaları, uygunsuz hareketleri ve yetkililerin göz yummaları, yolsuzluklar, suistimaller ve olumsuz şartları belirttiği maddeler vardı. Trabzon'da her gün ortalama 200/250 muhacir ölüyordu.
Hem Kuvayı Millliye'de (Çerkez Ethem) hem de Hilafet ordusunda( Ahmet Anzavur) savaştılar.
Ethem'e haksızlık yapıldığına inanıyorlardı ve İsmet İnönü'yü sorumlu tutuyorlardı. Bu sebeple ve İkinci Dünya Savaşı'nda çekilen ekonomik sıkıntı nedeniyle çok partili sisteme geçilince Demokrat Parti'yi desteklediler.
Etnik olarak Türkiye Cumhuriyeti Devleti ve Türk halkıyla sorunları olmadı, ihtimaldir ki Rusya antipatisi nedeniyle muhafazakâr ve sağ partileri desteklediler.
Son söz: Asi, cesur ve savaşçı oldular.
